I. Uprawnienie do zawarcia przedwstępnej umowy o pracę.
Zawieranie umowy przedwstępnej kojarzy się z zakupem nieruchomości. Jednak zawarcie umowy przedwstępnej możliwe jest także na gruncie prawa pracy. Istnieje bowiem możliwość zawierania umów przedwstępnych w zakresie przyrzeczenia zawarcia umowy o pracę na podstawie art. 389 § 1 k.c. w zw. z art. 300 kp.
Zostało to uregulowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Na potwierdzenie tej dopuszczalności przywołać można orzeczenia Sądu Najwyższego (uchwała z dnia 21 czerwca 1972 r., sygn. Akt III PZP 13/72, OSNC 1972/11/201, opubl. Legalis numer 16326; wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 10 września 1997 r. I PKN 243/97, opubl. Legalis numer 31541; wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, (...) i Spraw Publicznych z dnia 5 lipca 2011 r. I PK 2/11, Legalis Numer 361398; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2007 r. I PK 356/06, Legalis numer 103008).
II. Skuteczne zawarcie umowy przedwstępnej.
Istotą umowy przedwstępnej o pracę jest zobowiązanie stron do nawiązania w przyszłości stosunku pracy na podstawie umowy o pracę. Zobowiązanie to musi zostać objęte porozumieniem stron, co warunkuje skuteczne zawarcie takiej umowy. Ponadto kluczowe jest ustalenie w umowie przedwstępnej istotnych postanowień umowy o pracę.
Takie istotne składniki umowy o pracę zostały zawarte w art. 29 § 1 i 2 k.p. Niezbędne jest zatem określenie rodzaju pracy, terminu rozpoczęcia pracy oraz odpowiedniego wynagrodzenia pracownika. Niedochowanie tych wymogów oznacza, nawet pomimo formalnego podpisania stosownego dokumentu, że rokowania stron nie doprowadziły do zawarcia umowy przedwstępnej. W konsekwencji, żadnej ze stron nie przysługują jakiekolwiek roszczenia z jej tytułu (zob. wyrok SN z 19 stycznia 1998 r., I PKN 482/97, OSNAPiUS Nr 23/1998, poz. 686).
Jakie zatem roszczenia przysługują w przypadku braku zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę ?
Zawarcie umowy przedwstępnej, a następnie uchylanie się przez stronę od zawarcia umowy przyrzeczonej, może prowadzić do powstania dwóch roszczeń przewidzianych w art. 390 § 1 i § 2 k.c. w zw. z 300 k.p.
Po pierwsze, stronie przysługuje roszczenie o naprawienie szkody poniesionej przez to, że liczyła na zawarcie przyrzeczonej umowy. Przyjmuje się, że art. 390 k.c. wyznacza granicę odszkodowania przysługującego stronie, które obejmuje to, co strona miałaby, gdyby nie zawarła umowy przedwstępnej i nie czyniła przygotowań do zawarcia umowy definitywnej.
Żądanie stosownego odszkodowania z umowy przedwstępnej może zgłosić zarówno pracownik, jak i pracodawca. Warto dodać, że dochodzenie roszczenia o odszkodowanie nie jest uzależnione od wcześniejszego żądania zawarcia umowy przyrzeczonej, odstąpienia od umowy przedwstępnej ani od tego, by zawarcie umowy przyrzeczonej utraciło znaczenie dla strony (zob. uchwała SN z 22 kwietnia 1977 r., I PZP 5/77, OSNCP Nr 10/1977, poz. 180 z glosą W. Majewicza, OSPiKA z. 5/1978, poz. 98).
Zgodnie z art. 390 § 1 k.c. strony mogą w umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres odszkodowania wynikającego z niezawarcia przyrzeczonej umowy o pracę w szczególności zastrzegając karę umowną.
Z kolei zgodnie z art. 483 § 1 k.c., można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).
Na gruncie prawa pracy pojawia się jednak pytanie, czy zastrzeżenie takiej kary, zwłaszcza na rzecz przyszłego pracodawcy, można uznać za zgodne z prawem. Orzecznictwo SN jest stosunkowo sceptyczne wobec żądania zapłaty kary umownej od pracownika i generalnie możliwości takiej w czasie trwania stosunku pracy nie dopuszcza (zob. wyrok SN z 8 stycznia 2008 r., I PK 120/07, OSNP Nr 3-4/2009, poz. 40 oraz A. Rycak, komentarz do art. 300 k.p., (w:) K. Walczak (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Legalis/el. 2014). Zgodnie ze stanowiskiem wielu Sądów, kara umowna zastrzeżona względem pracownika niedopuszczalna i zapisy umowne dotyczące takiej kary są nieważne. Należy jednak zaznaczyć, że stanowisko to dotyczy kar zastrzeganych na korzyść pracodawcy, a nie na korzyść pracownika.
Istnieje też drugi pogląd, zgodnie z którym istnieje możliwość swobodnego zastrzegania kar umownych w przedwstępnych umowach o pracę. Wyznaczenie przez strony kary umownej pozwala na określenie zakresu odszkodowania, w przypadku uchylenia się przez którąkolwiek ze stron od zawarcia umowy przyrzeczonej. W sytuacji zaistnienia takiej okoliczności strona poszkodowana będzie zobowiązana jedynie do wykazania, iż druga strona uchyliła się od zawarcia umowy przyrzeczonej o pracę oraz że w umowie przedwstępnej została określona kara umowna. Strona poszkodowana nie jest zatem zobowiązana do wykazywania szkody, co wynika z art. 484 § 1 KC – samo niewykonanie zobowiązania wynikającego z przedwstępnej umowy o pracę (tj. zawarcia umowy przyrzeczonej o pracę) , skutkuje zaktualizowaniem się obowiązku zapłaty przedmiotowej kary.
Nie została określona maksymalna wysokość kary umownej w przypadku umowy przedwstępnej o pracę. Zgodnie z orzecznictwem nie powinna przekraczać wartości samego świadczenia, którego spełnienie instytucja ta zabezpiecza. W uchwale w uchwale z dnia 22 kwietnia 1977 r., I PZP 5/77,OSNC 1977/10/180 Sąd Najwyższy stwierdził, iż „w razie odmowy przez zakład pracy zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę na czas nie określony, poszkodowanemu przysługuje na podstawie art. 390 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. roszczenie o odszkodowanie, którego wysokość z reguły nie powinna przekraczać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę na stanowisku objętym umową przedwstępną".